DEMANS -2-

Alzheimer artık herkesin bildiği bir hastalık ancak demansın diğer yüzleri hala gölgede.

Oysa beyin, yalnızca bir şekilde bozulmaz. Kimi zaman bir damarın tıkanmasıyla başlar; kimi zaman bir protein çöker, kimliği siler. Davranış değişir, ruh hâli bükülür, kelimeler yer değiştirir.

Bu yazıda alzheimer dışı demans türlerini sade ama etkili biçimde ele alacağız. Çünkü hastalığı anlamadan, hastaya yaklaşmak mümkün değildir.

1. Vasküler Demans: Beyni besleyen damarlar susunca

İkinci en yaygın demans türüdür. Neden? Beyne giden damarlar daralır ya da tıkanır. Bu da oksijen akışını keser. İnme (felç) sonrası sık görülür. Ama “sessiz inme” geçirenlerde de gelişebilir.

Belirtiler:

• Adım adım ilerleyen unutkanlık.
• Zihinsel yavaşlama.
• Ani ruhsal iniş çıkışlar.
• Yürüyüş bozukluğu, denge kaybı.
• Kimi zaman konuşma güçlüğü.

Risk faktörleri:

• Hipertansiyon.
• Diyabet.
• Kolesterol.
• Sigara.

(Kaynak: Cleveland Clinic, “Vascular Dementia Overview”)

2. Lewy Cisimcikli Demans: Unuturken hayal de görür

Beyindeki “Lewy cisimcikleri” adlı protein yığınları ile karakterizedir. Alzheimer ve parkinson arasında bir yerdedir. Hem hareket hem bilişsel işlev bozulur.

En çarpıcı özelliği: Görsel halüsinasyonlar.

Belirtiler:

• Gerçek olmayan şeyleri net biçimde görmek.
• Geceleri uyanıp etrafı karıştırmak.
• Dikkat dağınıklığı, kafa karışıklığı.
• Kaslarda sertlik, yavaş hareket.
• Uyku bozuklukları.

Çoğu zaman hastaya “Parkinson mı, demans mı?” sorusu sorulur. Aslında her ikisidir.

(Kaynak: Mayo Clinic, “Lewy Body Dementia”)

3. Frontotemporal Demans: Kişilik bozulur, hafıza korunur

Genç yaşta başlayan en yaygın demans türüdür. Genellikle 45–65 yaş arası başlar. Beynin ön ve yan loblarını etkiler. Hafıza uzun süre sağlam kalabilir, ama davranış, dil ve duygular değişir.

Belirtiler:

• Uygunsuz davranışlar. (Çocuk gibi gülme, öfke nöbeti)
• Yargı bozukluğu.
• Kültürel kuralları unutma.
• Kelimeleri bulmakta zorlanma.
• İçine kapanma veya tam tersi sosyal taşkınlık.

Bu kişiler bazen “çok değişti”, “artık o değil” diye tarif edilir. Unutmadan önce dönüşürler.

(Kaynak: Johns Hopkins Medicine, “Frontotemporal Dementia”)

4. Karışık Tip Demans: Hepsi bir arada

Yaşlı bireylerde sık görülür. Hem alzheimer hem damar tıkanıklığı vardır. Beyin birden fazla darbe alır. Belirtiler daha karmaşık ve ilerleyici olur.

İpucu:

• Alzheimer gibi unutkanlık.
• Vasküler demans gibi dalgalı seyir.
• Bazen halüsinasyonlar da tabloya eklenir.

Bu tür demanslar ancak nörolojik testler ve MR-PET görüntüleme ile ayırt edilebilir.

(Kaynak: BMJ – British Medical Journal, 2022)

Neden bilmek önemli?

Çünkü her demans aynı şekilde ilerlemez.

Her tedavi her demansa uygun değildir.

Davranışlar karşısında sabrı artırmanın yolu, nedenini bilmektir.

Kısa SAGE Testi – Zihinsel kontrol formu

Tarih yazın: Bugünün tarihini, bulunduğunuz ayı ve yılı yazın.

Saat çizimi: Bir daire çizin ve içine “11’i 10 geçe” saatini yerleştirin.

Bir hayvan listesi oluşturun: 30 saniyede aklınıza gelen hayvan isimlerini yazın (en az 10 hedeflenir).

Aşağıdaki cümleyi aynen yazın: “Bugün güzel bir gün çünkü zihnimi hâlâ kontrol edebiliyorum.”

Bir soruyu cevaplayın: Cumhurbaşkanının adını yazın.

Değerlendirme

Bu test profesyonel tanı koymaz ancak özellikle hayvan adı bulma, saat çizimi ve cümle yazma bölümleri, bilişsel yavaşlamanın erken sinyalleri açısından fikir verir.

(Kaynak: Ohio State University Wexner Medical Center – SAGE Test, 2022)